Hà Nội Xưa - Phố Tràng Tiền (1)

Nằm trên trục đường dẫn từ thành Hà Nội tới khu nhượng địa, Paul Bert là con phố đắt giá nhất dưới thời Pháp thuộc. Trên phố tập trung đủ các loại hình dịch vụ từ nhà hát, rạp chiếu bóng, khách sạn, hiệu thuốc, cửa hàng bách hóa, hiệu sách, nhà in, nhà xuất bản, ngân hàng ... Đây là con phố có diện mạo thay đổi nhiều nhất.

PHẦN I: NHÀ GODARD VÀ TAVERNE ROYALE

Loại bưu ảnh nhiều hình thời kì tiên phong phát hành vào những năm đầu tiên của thế kỉ XX. So với các ảnh khác trong entry, hình ảnh ngã tư Paul Bert (Tràng Tiền) - Francis Garnier (Hàng Bài) ở góc trái tấm bưu thiếp có thể coi là bức ảnh sớm nhất.

Đối diện bên kia đường là tòa nhà hai tầng đang hoàn thiện - nhà Lacaze

Cận cảnh. Đường phố đang thi công, cây xanh ngang tầm cửa sổ, lô đất trống trên con phố đắt giá nhất thời bấy giờ, cây cột đèn giữa ngã tư... tất cả các chi tiết cho khẳng định cửa hàng bách hóa trong ảnh là hình ảnh thời kì đầu của nhà Godard.

Theo An ninh Thủ đô

Nhận thấy cơ hội làm ăn, Liên hiệp Thương mại Đông Dương và châu Phi (viết tắt là LUCIA) đã bỏ tiền mua lại đất của chủ trước ở Tràng Tiền để xây trung tâm thương mại Godard vào năm 1901. Người dân Hà Nội quen gọi là nhà Godard.

Ngôi nhà của Tây

Ngay sau khi chiếm được hoàn toàn Hà Nội năm 1883, quân Cờ đen cũng không quấy nhiễu nữa, Công sứ Hà Nội là Bonnal đã bắt đầu nghĩ đến quy hoạch khu vực hồ Hoàn Kiếm. Năm 1884, kiến trúc sư Ernest Hébrard được giao thực hiện công việc này. Hébrard đã quy hoạch nhiều thành phố thuộc địa của Pháp. Bonnal ủng hộ triệt để Hébrard và ngầm ra lệnh cho lính ban đêm phóng hỏa đốt hết nhà lá ở Cầu Gỗ, Hàng Bè. Lửa cháy mấy ngày làm tiêu tan hàng nghìn ngôi nhà.

Trước phản ứng dữ dội của người dân và cả tờ Tương lai Bắc Kỳ (một tờ báo bằng tiếng Pháp) nên Bonnal không dám cho thực hiện hành vi phá hoại tài sản của dân nữa. Ngày 26.12.1886, Bonnal ra lệnh trong một năm phải phá bỏ hoàn toàn nhà lá và thay vào đó là nhà xây ở phố Hàng Thêu (Hàng Trống hiện nay), phố Paul Bert (từ Nhà hát Lớn đến hết phố Hàng Khay hiện nay). Xưởng đúc Tràng Tiền bỏ hoang. Song đường Tràng Tiền là con đường chính để quân lính Pháp đi từ Hoàng thành (nơi lính Pháp đóng quân) về Đồn Thủy (Bệnh viện 108 hiện nay) ngày càng trở nên quan trọng, vì thế đám sĩ quan Pháp về hưu có tiền, thương nhân từ Pháp qua đến đây mua đất của xưởng đúc Tràng Tiền. Đất trên trục đường đắt như vàng và lên giá vùn vụt. Đến năm 1885, khu vực này có một quán giải khát có ga, một tiệm bánh mì, một cửa hàng kim khí, một cửa hàng bán văn phòng phẩm. Lúc này tại Hà Nội không kể binh lính thì số người Pháp qua đây kinh doanh, sinh sống đã lên đến 1.500 người.

Godard là tòa nhà hai tầng, tầng dưới cao 6m, tầng trên 5m. Diện tích mặt bằng xấp xỉ 4.500m2. Sàn tầng một lát đá thấm thủy khổ lớn để hạn chế nước vào ngày nồm. Trần trát vôi rơm, sàn tầng hai bằng gỗ lim. Mái bằng khung thép uốn thành vòm, dưới vòm cũng trát vôi rơm, trên lợp bằng miếng tôn nhỏ hình chữ nhật. Xung quanh là cửa kính để lấy ánh sáng. Từ tầng một lên tầng hai có bốn cầu thang bậc gỗ, lan can bằng thép có hoa văn và trụ cầu thang bằng đồng đúc. Godard có ba mặt phố, phía bắc là Tràng Tiền, phía nam là Hai Bà Trưng và phía tây là Hàng Bài. Ba cửa chính ra vào có dòng chữ tiếng Pháp "không dựng xe ở đây" bằng đá trắng gắn chìm trên vỉa hè. Vỉa hè rất cao so với mặt đường để phòng ô tô có lao lên sẽ bị chặn lại, đảm bảo an toàn tính mạng cho người đi bộ. Vỉa hè bo bằng đá đen chôn sâu dưới đất hơn một mét để phòng ô tô đâm vào sẽ không đổ gãy.

Vì sao Godard không xây cao? Đơn giản vì chính quyền thời đó không cho phép các công trình quanh hồ Gươm xây quá cao, họ sợ hồ Gươm sẽ lọt thỏm trong các khối nhà và như thế làm mất vẻ đẹp thơ mộng của khu vực này. Nhưng tại sao dân số Hà Nội đầu thế kỷ XX chỉ hơn 10 vạn người ta lại xây Godard lớn như vậy?

Rue Paul Bert xưa bao gồm phố Tràng Tiền và Hàng Khay ngày nay. Hầu hết các ngôi nhà trên phố đều được chụp ảnh phát hành thành bưu thiếp. Trong bức ảnh toàn cảnh trên hãy chú ý đến cột đèn đường đứng giữa ngã tư và tấm biển hiệu của nhà thuốc Chassagne.

Nhà Godard đối diện với nhà thuốc Chassagne qua ngã tư Hàng Bài - Tràng Tiền. Cũng như đa phần các ngôi nhà sở hữu tư nhân nằm trên con phố thương mại này, theo thời gian, nhà Godard nhiều lần thay đổi dáng vẻ bên ngoài để phù hợp với hơi thở đời sống hiện đại (hợp mốt) hơn.

Thời gian đầu nhà Godard có phần mái măng xa (Mansard) với những ô cửa sổ ốc nhồi. Góc chụp này thu vào ống kính một phần của nhà thuôc Chassagne (cạnh phải) và nhà Lacaze (cạnh trái), cột đèn giữa ngã tư có treo biển phố (theo bức ảnh đầu entry có vẻ như biển phố được ghi bằng tiếng Pháp và tiếng Hán).

Tầu điện qua ngã tư Tràng Tiền - Hàng Bài. Các tài liêu ghi tuyến Bờ Hờ - Chợ Mơ được xây dựng năm 1906, tuy nhiên nhật ấn trên tấm bưu thiếp này là năm 1905. Ảnh chụp từ nhà Godard. Vẫn cây đèn đường mảnh mai đeo biển phố.

Loại cột đèn mảnh mai thời kì đầu được thay bằng loại vững chắc hơn. Nhà Godard đã đổi chủ: Dòng chữ Godard & Cie trên mặt tiền được thay bằng L'union commerciale indochinoise et africaine

So với những bức ảnh trước, trong khoảng 2 năm phố Tràng Tiền thay đổi rất nhiều. Cây xanh trồng lấy bóng mát bị chặt bỏ vì không phù hợp với hoạt động buôn bán tấp nập nơi đây. Mái hiên tầng 1 được rỡ bỏ. Phần mái của nhà Godard thay đổi hoàn toàn với các tháp đồng hồ 4 mặt đặt trên vòm mái mới xây trên mặt tiền tòa nhà. Từ đây tên gọi mới của nó là Grands Magasins Réunis, nhưng người dân vãn quen gọi là nhà Godard.

Đồng hồ trên tháp được che kín và những chiếc thang dựng bên tường cho biết tòa nhà đang trong thời gian tu sửa.

Góc chụp từ tháp Hòa Phong cùng thời điểm 2 bức trước. Trước nhà Lacaze thấy còn lấp ló cây xanh.

Toàn cảnh nhà Godard phía mặt phố Hàng Bài và Hai Bà Trưng. Đồng hồ trên tháp vẫn chưa được lắp, tuy nhiên hàng cột đỡ mái hiên làm sát ra mép vỉa hè.

Cận cảnh phía mặt phố Hàng Bài - Tràng Tiền

Cây xanh trước nhà Lacaze cũng không còn nữa

Toàn cảnh nhà Lacaze địa chỉ số 91 phố Paul Bert (Tràng Tiền) và 99 đại lộ Francis Garnier (Đinh Tiên Hoàng). Đây là cơ sở kinh doanh khách sạn, nhà hàng. Các tên gọi về sau cho thấy nó nhiều lần thay đổi chủ, và ngày nay là Nhà thông tin - triển lãm 93 Đinh Tiên Hoàng. Cũng giống nhà Godard, toàn bộ vỉa hè trước nhà được hàng hiên che kín.

Nhật ấn bưu điện 4.02.1914. Hoạt động buôn bán rất sầm uất.

Góc chụp, cũng như kim đồng hồ trên tháp cho biết ảnh được chụp cùng lúc với bức trước. Mớ dây điện chướng mắt được nhiếp ảnh gia dùng kĩ thuật xóa bỏ, bằng chứng của điều này là những vệt dây điện vẫn còn xót lại trên phần tường nhà Godard và phần mái nhà Lacaze.

Vài phút sau người chụp chuyển vị trí sang đại lộ Đồng Khánh (trước đó có tên là Franciss Gariner). Một bức tranh sinh động về các tầng lớp cư dân đô thị đương thời: Những người phu kéo xe tay, nững người lao động lam lũ áo rách đẩy xe bò, những người giữ nếp sống cũ cũ với áo dài thâm che ô hay lớp người tân thời trong những bộ âu phục màu trắng của các công chức hay thương gia.

Các bức ảnh chụp lúc 11h đến 11h05 này có cùng mã số, chỉ khác nhau những chi tiết trong chuyển động của các nhân vật. Nếu để ý sẽ thấy ông cảnh sát Tây đội mũ cối trắng, chống nạnh vẫn đứng ở vị trí cột đèn giữ ngã tư như trong ảnh trước

Con phố thương mại này cũng là nơi diễn ra các hoạt động như lễ hội carnaval hay đua xe đạp. Cờ xí tung bay trên các tòa nhà làm tăng thêm không khí tươi vui của buổi sáng ngày hộ. Dòng lưu bút trên ảnh ghi ngày 30.09.1914.

Bức ảnh chụp vào buổi chiều (4:10), nắng chói chang

Vì tòa nhà phơi về hướng Tây, lại không có cây xanh che chắn, nên phải dùng các tấm bạt chống nắng. Thập niên này người ta sử dụng các cây cột đèn để treo affiche quảng cáo.

Ngã tư trước nhà Godard, hướng chụp về phía nhà bưu điện khuất trong cây xanh. Hàng hiên nhà Lacaze và cột đèn đường kế tiếp đánh dấu lối rẽ vào phố Đinh Lễ. Ảnh dưới được chụp từ hướng ngược lại.

Người Việt không được phép bước vào

Việc xây dựng nhà Godard là bước ngoặt cho thương mại Hà Nội vốn trước đó chỉ có các chợ truyền thống. Nếu trước kia chợ họp theo phiên và chỉ bán nông sản, đồ thủ công, lương thực... sản xuất tại Hà Nội hay các vùng lân cận hoặc bán một số mặt hàng từ các tỉnh phía nam Trung Quốc mang qua thì Godard bán đủ các loại hàng hóa tiêu dùng gồm: vải vóc các loại, quần áo, giày dép, nước hoa, giường nằm, ghế... đến bơ, pho mát, bánh mì, bia... nhập từ Pháp, Ấn Độ, Hồng Kông hay các nước thuộc địa của Pháp như Algérie, Maroc. Tuy nhiên, trong hàng chục năm đầu thế kỷ XX, khách đến Godard chủ yếu là lính, sĩ quan, công chức Pháp và vợ con họ cùng một số ít người Việt giàu có. Thậm chí thời kỳ đầu ngay cả những người Việt giàu có cũng không được phép bước chân vào. Phu kéo xe tay chờ khách cũng không được phép đỗ trên phố Tràng Tiền, Hai Bà Trưng hay Hàng Bài mà phải đỗ ở Hàng Khay, nếu thấy khách Tây vẫy mới kéo xe chạy lại

Năm 1909, nhà hàng này xảy ra cuộc đình công. Nguyên nhân là chủ nhà hàng kiểm tra thấy mất hàng hóa đã ra lệnh cho nhân viên bảo vệ người Ấn Độ hằng ngày lục soát từng người bất kể nam hay nữ. Sáng ngày 6.5.1909, không thấy một số thông ký đi làm, chủ nhà hàng đã thuê ngay người khác và chiều hôm đó cuộc đình công xảy ra để phản đối việc thay nhân viên không báo trước và lục lọi vô cớ.

Để làm mới, cứ hai hay ba năm, viên quản lý lại cho quét vôi tường trong và ngoài, sơn hết các khung cửa gỗ và cửa kính. Do thời gian sơn sửa, quét vôi rất lâu, có khi phải mất cả tháng nên người ta phải chọn phường sơn vôi giỏi để không ảnh hưởng đến việc kinh doanh. Dân sơn, vôi làng Phương Liệt (nay là phường Phương Liệt, quận Thanh Xuân) bao giờ cũng là ứng cử viên đầu tiên và dĩ nhiên không thể ai khác ngoài cai Phảng, người có uy tín trong giới xây dựng thời đó. Khi sơn cửa, nước sơn của quân ông cai Phảng bao giờ cũng mịn hơn và không có vết bởi họ không dùng chổi lông nhập từ Pháp sang mà dùng nhánh cây đót bó lại. Còn khi họ quét vôi trần nhà Godard thì việc mua bán ở dưới vẫn diễn ra bình thường, vôi không rơi một giọt bởi họ có bí quyết khi lọc vôi, pha màu, đặc biệt là chọn cây đót để bó thành chổi. Nước vôi sánh nhưng không đặc nên bám tường và khi khô rất mịn.

Những năm 1920, khi các mặt hàng tơ lụa bán ở phố Hàng Đào, Hàng Ngang, Hàng Gai... không còn đắt khách, nhiều chủ cửa hàng đã chuyển sang bán giầy Tây, âu phục, nước hoa... thì nhà Godard hết độc quyền và họ bắt đầu cho người Việt ra vào tự do...

Các bức ảnh chụp tổng thể tòa nhà không cho thấy được vẻ đẹp tinh tế của hàng hiên. Thời kì này tòa nhà Lacaze đối diện mang tên khách sạn Terninus. Trong ảnh thấy rõ hàng hiên trước khách sạn được sử dụng làm quán cafe.

Xe hơi xuất hiện trên phố.

Một lối sống hiện đại thể hiện qua kiểu dáng, mầu sắc trang phục của những người đi dạo. Ở góc hồ này có vị trí này có vực đài phun nước nhỏ. Các gánh hàng hoa họp chợ bên dưới các gốc cây.

Một tòa nhà hiện đại theo phong cách Art Deco với những lam bê tông chống nắng đã thay thế vào vị trí khách sạn Terninus. Bộ mặt khu vực thay đổi hoàn toàn.

Xe hơi đỗ đầy trên phố

Trong bức không ảnh này, dưới cái nhìn ngày nay, vẻ đẹp cổ điển của nhà Godard hoàn toàn đánh bại vẻ tân kì của tòa nhà bên kia đường. Đầu phố Đinh Lễ có một khoảng đất trống, nơi sau này sẽ mọc lên tòa nhà ngày nay là bưu điện quốc tế.

Khách sạn Terninus giờ đây mang tên Taverne Royale (Tửu Quán Hoàng Gia), nơi khoảng giữa những năm 30 các nhạc sĩ thế hệ thứ nhất của Conservatoire Francais d'Extreme - Orient như Nguyễn Xuân Khoát, Nguyễn Hữu Hiếu, Phạm Văn Nhường ... chơi nhạc tại một trong những phòng trà (café-concert) đầu tiên ở Việt Nam.

Nhật ấn bưu điện năm 1936. Trong xu thế tân kì hóa con phố thương mại này, để không lạc lõng với anh bạn bên cạnh, người ta đã tân trang vỏ ngoài tòa nhà Godard bằng cách cơi cao tường mặt tiền nhằm che đi vòm mái , thay thế tháp đồng hồ bằng loại hình vuông. Ba chữ cái GMR (Grands Magasins Reunis) xoắn xuýt được đắp lên mặt tiền tòa nhà.

Hàng cột chống xây bằng bê tông vững chãi hơn.

Thời vàng son của tòa nhà đă qua. Chiến tranh và những khó khăn kinh tế ghi dấu đậm nét trên dáng vẻ tòa nhà. Tòa nhà hình như thay đổi chủ. Phía trên 3 chữ GMR người ta đề thêm chữ ANCIENS với ngụ ý nhắc nhớ thương hiệu cũ của nó là Grands Magasins Reunis

Cờ Pháp và cờ quốc gia dật dờ trên mặt tiền hoang phế của tòa nhà. Dấu vết tàn phá cho phỏng đoán ảnh chụp vào thời kì Pháp tái chiếm Hà Nội

Không thấy xe tay, thay vào đó là sự xuất hiện của xích lô, loại phương tiện phát triển cực thinh vào thời kì tạm chiếm. Năm 1950, lo sợ thất bại của thực dân Pháp ở Việt Nam, chủ nhà hàng Godard đã chia lô bán cho thương nhân Việt. Nhà Godard trông đìu hiu trong cái yên lặng dông bão của Hà Nội

Đường phố thưa vắng. Viên cảnh sát điều khiển giao thông đứng nhàn nhã.

Tiếp nối không gian của bức ảnh trước. Đầu phố Đinh Lễ đã xuất hiện một tòa nhà mới của bưu điện thành phố. Bưu ảnh này cùng loại với tấm trước, chúng được các hiệu ảnh tự sản xuất, phát hành với kiểu chú thích viết tay.

Xe nhà binh thay thế cho những chiếc limousine sang trọng

Không khí hoảng hốt trước ngày Việt Minh vào tiếp quản Hà Nội. Với tâm trạng của kẻ ra đi, người phụ nữ Pháp này cố ghi vào trí nhớ những hình ảnh thân thuộc của thành phố ngày mai sẽ trở thành quá khứ. Ảnh trích từ loạt ảnh Last Days of Hanoi của Howard Sochurek.

Và thực sự nó đã trở thành một phần kí ức khó phai trong kí ức những người ra đi. Một trong loạt bưu thiếp "Trông vời Bắc Việt" phát hành sau hiệp định Geneve.

Năm 1958, chính quyền thực hiện cải tạo công thương nghiệp tư bản tư doanh, 49 quầy hàng trong Godard được dọn hết, dù trước đó, đầu thập niên 50 họ mua lại của chủ Godard. Tháng 9-1959, Godard được đổi tên thành Bách hóa Tổng hợp.

Hình ảnh Bách hoá tổng hợp thời bao cấp. Cho đến thời điểm trước khi phá bỏ vẫn còn thấy lấp ló sau bức tường mặt tiền những vòm mái được xây dựng trong thập kỉ đầu tiên của thế kỉ trước.